Książki, obrazy, pieśni – przez 123 lata zaborów polscy twórcy tworzyli dzieła ku pokrzepieniu serc. Służyły one podtrzymaniu polskich tradycji, szerzeniu wiedzy o historii i narodowych bohaterach. Wiele z tych utworów przeszło do kanonu polskiej kultury. Inaczej niż niepozorne, skromne pocztówki – a jednak i one pełniły swoją rolę krzewienia patriotyzmu w najtrudniejszych czasach. W polskich bibliotekach i muzeach zachowało się wiele kart pocztowych z wizerunkiem Bolesława Chrobrego.
Od Kościuszki do pierwszego króla
W 1894 roku Polacy pod zaborami obchodzili stulecie insurekcji kościuszkowskiej. To wówczas zaprezentowano po raz pierwszy spektakularną Panoramę Racławicką. Na fali zainteresowania Tadeuszem Kościuszką w 1895 roku w Poznaniu powstał Komitet Wydawania Kart Gratulacyjnych – złożony wyłącznie z kobiet i dlatego zwany Komitetem Pań. Według wersji oficjalnej organizacja miała wydawać ozdobne dyplomy i karty. Zasłynęła jednak z kolportażu telegramów patriotycznych. Największą popularnością cieszyły się te z Kościuszką, dlatego telegramy przeszły do historii jako „kościuszkowskie”.
W 1912 roku druk kart rozpoczęło Towarzystwo Czytelni Ludowych, a repertuar motywów historycznych znacznie się poszerzył. Wykorzystywano najchlubniejsze wątki z historii narodu, aby przypominać o tym, że Polska była i jeszcze będzie wielka. Dlatego na kartki trafiały ilustracje przedstawiające m.in. chrzest Polski, koronację Bolesława Chrobrego, bitwę pod Grunwaldem. Obrazkom towarzyszyły hasła patriotyczne i fragmenty pieśni. Kartki wysyłano nowożeńcom, jubilatom i solenizantom.
Jak tłumaczy Dawid Gajos z Muzeum Miasta Gdyni: „kolportaż telegramów patriotycznych był aktem sprzeciwu wobec polityki zaborców. Za promowanie propolskich wartości, a w dodatku druk omijający państwową cenzurę – groziła kara więzienia. […]. Korzystano z pomocy polskich gońców pocztowych – młodych chłopców, którzy doręczali przesyłkę „do rąk własnych” – albo rozprowadzano je nielegalnie, wkładając do poznańskich gazet i czasopism, takich jak „Dziennik Poznański, „Kurier Poznański”, „Wielkopolanin” czy „Bazar Poznański”. Można było je również nabyć „spod lady” w wielu zakładach, księgarniach i sklepach prowadzonych przez Polaków na terenie zaboru pruskiego. Z czasem wymyślono inny sposób, który ułatwił wysyłanie telegramów patriotycznych poprzez pruską pocztę. Składano je starannie na pół albo zwijano w wąski rulonik (by nie można było zobaczyć ich treści oraz ilustracji) i zaklejano specjalną „zalepką”, która chroniła przed samoczynnym otwarciem”.
Choć telegramy patriotyczne powstawały w tak niesprzyjających warunkach, zadziwiają bogactwem i różnorodnością motywów. Z kilku bibliotek cyfrowych wybraliśmy te z wizerunkiem Bolesława Chrobrego. Znaczna część kart pochodzi z okresu po odzyskaniu niepodległości przez Polskę – co oznacza, że tradycja wysyłania telegramów patriotycznych przetrwała.
Na imieniny Józefa
Zakłady Graficzne J. B. Lange w Gnieźnie wydały telegram przedstawiający miejscowe kościół i katedrę, a w centralnej części – scenę nauczania polskich rycerzy przez św. Wojciecha. Nauce przygląda się Bolesław Chrobry z żoną. Telegram trafił do Józefa Zakrzewskiego z okazji imienin Źródło: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa
Na nową drogę życia i ćwierćwiecze
Telegram z portretem Bolesława Chrobrego, z wieloma symbolami władzy oraz wiary chrześcijańskiej (m.in. Włócznia św. Maurycego, korona, różaniec), wysłany w 1938 r. z Lwówka, trafił do nowożeńców. Zawierał także życzenia z okazji 25. urodzin. Adresat nieznany
Źródło: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa
Dla jubilata-zegarmistrza
Telegram z sylwetką Bolesława Chrobrego, sportretowanego z mieczem, wysłało Stowarzyszenie Zegarmistrzów i Złotników Okręgu Gnieźnieńskiego. Brak informacji o adresacie i daty wysyłki
Źródło: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa
Młodej parze
Telegram z symboliką Orła Białego, wersem z „Warszawianki” i portretem Bolesława Chrobrego, wysłany przez państwa Głogowskich w 1926 r. z Grąblewa
Źródło: Biblioteka Narodowa
Telegram z portretem Chrobrego, cytatem z Roty Marii Konopnickiej i Orłem Białym zawiera rymowane życzenia dla nowożeńców – Tomasza i Janki. Wysłany przez rodzinę Kwiatkowskich z Poznania w 1928 r.
Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego
Źródła:
Dawid Gajos, „Nasz Bałtyk polskim na wieki” – telegramy patriotyczne, [dostęp: 25 października 2024 r.].
Kościuszkowskie telegramy patriotyczne, katalog wystawy pod redakcją Leszka Marka Krześniaka i Tadeusza Skoczka, Warszawa 2022.