Sprawiedliwy i pełen pokory. Hojny i szlachetny. Kronikarz Gall Anonim nie ustawał w komplementach pod adresem pierwszego króla Polski. Co wiadomo o władcy, od którego zaczęła się historia Korony Polski?
Bolesław był pierworodnym synem Mieszka i Dobrawy (Dubrowki, Dąbrówki), a na świat przyszedł w roku następującym po przyjęciu chrztu przez swojego ojca – 967. Dobrawa uchodziła za bardzo dobrą chrześcijankę – niewykluczone, że to od niej przyszły monarcha przejął wielką pobożność. Niewiele wiemy o jego dorastaniu. Jako chłopiec trafił na cesarski dwór w charakterze zakładnika. Prof. Andrzej Nowak przypuszcza, że wówczas nie tylko nauczył się języka niemieckiego, lecz również poznał wielu dostojników. Z pewnością było to dobre przygotowanie do roli, jaką przyszło mu później pełnić.
Mieszko I i Dobrawa – rodzice Bolesława Chrobrego sportretowani przez Jana Matejkę w Poczcie królów polskich (Wiedeń 1893) Źródło: Biblioteka Narodowa
Bolesław był czterokrotnie żonaty. Jego małżeństwa wynikały nie z romantycznej miłości, a z politycznych kalkulacji ojca, Mieszka. Pierwsze dwa małżeństwa zakończyły się szybko. Owocem drugiego był pierworodny syn Bolesława, Bezprym. Z kolei z trzecią żoną, Emnildą, doczekali się dwóch córek i syna – Mieszka II, przyszłego króla.
Młody Bolesław otrzymał od swojego ojca we władanie Małopolskę, której centrum, podobnie jak dzisiaj, był krakowski gród. Swoje panowanie nad całym Mieszkowym terytorium Bolesław zaczął od… zamachu.
Pierwszy „zamachowiec majowy”
Był 25 maja 992 roku. Sędziwy Mieszko I, pierwszy władca Polski, pogrążony w chorobie i gorączce, wziął ostatni oddech. Wcześniej zdążył sporządzić dokument znany w historii jako Dagome iudex. To rodzaj testamentu, w którym Mieszko, razem ze swoją drugą chrześcijańską żoną Odą i dwoma synami, nadał władztwo nad swoim księstwem Stolicy Apostolskiej. Dokument nie wymienia zupełnie pierworodnego syna Mieszka, czyli Bolesława Chrobrego. Ten po śmierci ojca postanowił odsunąć całkowicie macochę i przyrodnich braci, obejmując pełnię władzy nad Polską. Kronikarz Thietmar, wyjątkowo nieprzychylny Bolesławowi, pisał, że zamachowiec wypędził Odę i braci, deptając tym samym prawo.
Prof. Andrzej Nowak zauważa, że mógł to być pierwszy majowy zamach stanu w historii Polski, w dodatku motywowany podobnie, jak ten z 1926 r.: stanął przed Bolesławem ten dylemat, który rozstrzygać musiał blisko tysiąc lat po nim Piłsudski: albo utrzyma się ów legalny porządek, albo ocali się państwo przed większym niebezpieczeństwem, przed narastającym zagrożeniem zewnętrznym. Legalizm czy niepodległość? Trudne pytanie. Bolesław nie miał może tego dylematu, działał jak mu nakazywał osobisty interes. A jednak – jeśli za miernik przyjąć rację stanu – zrobił dobrze, bo uratował jedność młodego państwa przed grożącym mu podziałem.
Co istotne, Bolesław nie podeptał całkowicie woli ojca – jego panowanie de facto było kontynuacją polityki Mieszka przede wszystkim w zakresie wzmacniania więzi z Kościołem i dalszej chrystianizacji.
Ikoniczne portrety polskich władców autorstwa Jana Matejki – cykl Poczet królów polskich – powstały w formie rysunków ołówkiem (tj. były czarno-białe). Matejko nigdy nie zrealizował barwnych portretów. Wykonali je za to, na podstawie rysunków mistrza, jego uczniowie – Leonard Stroynowski i Zygmunt Papieski. Dzieła uczniów Matejki były reprodukowane na ogromnie popularnych swego czasu pocztówkach wydawanych przez Salon Malarzy Polskich w Krakowie. Z lewej – portret Bolesława Chrobrego z Pocztu królów polskich Jana Matejki (Wiedeń 1893). Z prawej – pocztówka z obrazem Stroynowskiego i Papieskiego wydana w Krakowie w 1937 r.Źródło: Biblioteka Narodowa
Misja Bolesława
Organizacja pierwszych klasztorów, sprowadzenie pierwszych mnichów, wspieranie misji nawracania pogan – Bolesław Chrobry na różne sposoby wspierał krzewienie chrześcijaństwa w swoim kraju i wśród innych ludów. Jak pisze prof. Krzysztof Ożóg w książce Korona i Krzyż. Czas Piastów i Jagiellonów. Kościół na straży polskiej wolności, działalność misyjna Bolesława Chrobrego […] wynikała z przyjęcia przez Piastów ideologii misyjnej, opartej na przekonaniu, że Bóg wybrał ich do dzieła nawrócenia na wiarę chrześcijańską nie tylko własnych poddanych, ale również do ewangelizowania sąsiednich ludów.
To Bolesławowi zawdzięczamy pierwszego polskiego świętego patrona – św. Wojciecha, którego zwłoki wykupił i przywiózł do Gniezna. Z kolei na synodzie w 1000 roku zostało utwierdzone arcybiskupstwo w Gnieźnie – niezależne od cesarstwa i powołanie trzech nowych, podporządkowanych mu biskupstw: w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu.
Fragment jednej z kwater Drzwi Gnieźnieńskich, przedstawiających scenę wykupienia zwłok św. Wojciecha przez księcia Bolesława. Drzwi Gnieźnieńskie to jeden z najcenniejszych zabytków polskiej kultury. Zostały wykonane w XII wieku i przedstawiają życiorys patrona Polski. Szesnasta kwatera ukazuje Bolesława Chrobrego, który wraz z towarzyszami uczestniczy w wykupie zwłok Wojciecha. Po drugiej stronie widać Prusów, w tym skarbnika, który nakłada wykup na szale wagiŹródło: domena publiczna
„Złote czasy wielkiego króla”
Co wiemy o stylu życia Bolesława Chrobrego i jego dworu? Wielkie znaczenie dla polskiego władcy miały chrześcijańskie praktyki, dbałość o przestrzeganie przykazań i odbywanie pokuty za popełnione grzechy. W literaturze nie brakuje równocześnie opisów bogatych uczt, jakie odbywały się na dworze Bolesława. W komentarzu do portretu władcy w Poczcie Jana Matejki napisano:
Liczny orszak roił się na dworze: codzień czterdzieści stołów zastawiano do uczty. Dwór był zawsze w podróży. Przejeżdżając z miejsca na miejsce, Bolesław sam wglądał we wszystkie sprawy, pilnował kasztelanów, którzy na grodach książęcych przełożeni byli nad okoliczną ludnością. Z jego dłoni, jak z rogu obfitości, sypały się sowite nagrody za wszelaką usługę; gdy z jego oczów gniew zabłysnął, tryskała krew pod katowskim toporem. Serca podległych ludów zjednywała Bolesławowi ojcowska dbałość o ich potrzeby, sprawiedliwość w wymiarze kar: lud czuł się bezpiecznym pod osłoną jego potęgi i w długie lata wdzięcznie wspominał złote czasy wielkiego króla.
Chrobry. „Porywająca idea wielkości”
Odważny, dzielny, mężny, śmiały – tak w słownikach języka polskiego definiowany jest przydomek, który przylgnął do Bolesława już po jego śmierci. Zdecydowały o tym głównie wojenne sukcesy polskiego władcy. Należały do nich przede wszystkim zdobycie Milska i Łużyc po długotrwałych wojnach z Niemcami (zakończone pokojem w Budziszynie), aneksja Moraw, a także zwycięska wyprawa na Ruś – zdobycie Kijowa i odzyskanie Grodów Czerwieńskich.
Jan Matejko, Bolesław Chrobry ze Światopełkiem przy Złotej Bramie w Kijowie, 1884 r. Obraz przez lata był uważany za zaginiony – ostatnie wiadomości o nim pochodziły z roku 1939. W 2004 roku ujawniono, że dzieło znajduje się w Polsce, w rękach prywatnych. Zaprezentowano je wówczas w Krakowie w ramach uroczystości związanych ze stuleciem Domu Jana MatejkiŹródło: domena publiczna
Zwieńczeniem długiego panowania Bolesława była jego koronacja w 1025 roku, po której wkrótce zmarł. Tak podsumował rolę Chrobrego w historii prof. Andrzej Nowak w swoich Dziejach Polski:
Blask tej korony, jaką przywdział już niemal na łożu śmierci, ale także blask jego wcześniejszych niezwykłych czynów, wspomnienie wspaniałego Zjazdu Gnieźnieńskiego roku 1000, tak ważnej dla Polski misji i męczeńskiej śmierci św. Wojciecha, niepokonanej ostatecznie woli zachowania suwerenności wobec niemieckiego królestwa, triumfu w Kijowie – to wszystko również zostawił Bolesław w spadku kolejnym pokoleniom. Wielkim dziedzictwem pierwszego króla Polski był fakt, że stał się on twórcą nietrwałej może materialnie, ale porywającej idei wielkości, ale także pewnej wykraczającej poza wspólnotę etniczną całości. Właśnie do tych elementów testamentu Chrobrego będą odwoływali się Polacy w kolejnych stuleciach – naznaczonych walką o ocalenie terytorium, suwerenności i jedności narodu.
Źródła:
Jan Matejko, Poczet królów polskich. Zbiór portretów historycznych, Wiedeń 1893.
Andrzej Nowak, Dzieje Polski. Tom I do 1202. Skąd nasz ród, Kraków 2024.
Krzysztof Ożóg, 966. Chrzest Polski, Kraków 2016.
Krzysztof Ożóg, Korona i Krzyż. Czas Piastów i Jagiellonów. Kościół na straży polskiej wolności, Kraków 2012.