Tysiąc lat po koronacji historycy wciąż nie mają pewności co do tego, jak przebiegała ceremonia, ani nawet kiedy faktycznie do niej doszło. Nie brakuje jednak hipotez, przypuszczeń, a także barwnych opisów w literaturze, dzięki którym łatwiej wyobrazić sobie moment, w którym Polska stała się królestwem.
Miejsce i czas akcji
Żadne źródło z epoki nie podaje miejsca koronacji Bolesława Chrobrego, jednak współcześni historycy są zgodni: ceremonia odbyła się w katedrze w Gnieźnie, ówczesnym centrum polskości. Kiedy doszło do aktu nałożenia korony na głowę Bolesława Chrobrego? To skomplikowane! W literaturze można spotkać wiele hipotez. Dziś najważniejsi historycy są jednak zgodni, że proces koronacji był rozłożony w czasie – pierwszy etap nastąpił w roku 1000, a drugi, właściwy akt, miał miejsce w 1024 lub 1025. Prof. Krzysztof Ożóg jako możliwe daty wskazuje Boże Narodzenie 1024, Wielkanoc 1025 (18 kwietnia) lub uroczystość św. Wojciecha 1025 (23 kwietnia).
Warto zauważyć, że oryginalny tytuł obrazu Jana Matejki z 1889 roku brzmi: Koronacja pierwszego króla R.P.1001. Historycy (m.in. prof. Andrzej Nowak i prof. Krzysztof Ożóg) oznaczają jednak scenę przedstawioną na obrazie Matejki datą 1025.
Obraz Jana Matejki przedstawiający koronację Bolesława Chrobrego w 1025 r., namalowany w 1889 r. w cyklu Dzieje cywilizacji w PolsceŹródło: Muzeum Narodowe w Warszawie
Rekwizyty
Koronacja obfitowała w bogatą symbolikę. Można wyróżnić co najmniej kilka insygniów, które oznaczały wywyższenie Bolesława Chrobrego do godności królewskiej oraz włączenie go do grupy chrześcijańskich przywódców tamtego czasu.
W „pierwszym akcie” naszego dramatu, tj. w roku 1000, Bolesław otrzymuje cesarski diadem Ottona III. Według kronikarza Galla Anonima cesarz zdjął z głowy swój diadem i włożył go na głowę Chrobrego na [zadatek] przymierza i przyjaźni. Choć mogło to wyglądać jak koronacja, w rzeczywistości według prof. Andrzeja Nowaka gest symbolizował raczej przyjęcie Bolesława do rodziny władców chrześcijańskich, którzy uznawali autorytet władzy cesarskiej.
Symbolika religijna miała ogromne znaczenie. W 1000 roku Otton III podarował Bolesławowi kopię włóczni św. Maurycego z relikwią – fragmentem gwoździa z krzyża Chrystusa. Do dziś zachował się grot włóczni – znajduje się w skarbcu katedry wawelskiej, niestety już bez relikwii. Ta została wywieziona z Polski do Francji w XVII wieku przez króla Jana Kazimierza (po jego abdykacji). Według niektórych historyków została zniszczona w czasie rewolucji francuskiej, według innych – trafiła do skarbca katedry Notre Dame i znajduje się tam do dziś.
Grot włóczni św. Maurycego ze skarbca katedry wawelskiejŹródło: domena publiczna
Kolejnym darem Ottona III dla władcy Polski były trzy złote płyty przeznaczone na ołtarz, gdzie zostały złożone relikwie św. Wojciecha. Natomiast Bolesław, w geście wdzięczności, obdarował cesarza… ramieniem świętego. Jak podkreśla prof. Krzysztof Ożóg, była to relikwia bardzo oczekiwana przez Ottona III, a jej elementy później zostały złożone m.in. w Rzymie, Akwizgranie i Pereum.
Najmniej wiadomo o tym, co do dziś stanowi najbardziej rozpoznawalne insygnium każdego króla – koronie. Nie zachowała się do dzisiejszych czasów, a nawet nie wiadomo, jak wyglądała. Artyści portretujący króla Bolesława Chrobrego wyobrażali ją sobie w różny sposób. Czasem jako bardzo bogatą, innym razem skromniejszą – zawsze jednak był to złoty diadem wysadzany szlachetnymi kamieniami.
Bolesław Chrobry – jeden z 22 portretów autorstwa Marcello Bacciarellego (1731–1818) tworzących poczet polskich władców w Pokoju Marmurowym w Zamku Królewskim w WarszawieŹródło: Zamek Królewski w Warszawie
Osoby dramatu
W pierwszym akcie, to jest w roku 1000, głównymi bohaterami bezsprzecznie byli cesarz Otton III (ur. 980) i Bolesław Chrobry (ur. 967). Rzymski cesarz symbolicznie włączył polskiego władcę do grona chrześcijańskich władców.
W akcie drugim – 1025 – scenę koronacji należałoby rozpisać na dwie osoby. Bolesław Chrobry otrzymuje koronę z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Hipolita. Niestety źródła w zasadzie milczą o tym, kim był Hipolit. Prof. Krzysztof Ożóg podkreśla, że aktu namaszczenia i koronacji polskiego władcy arcybiskup dokonał zapewne za zgodą papieża Jana XIX. Najpewniej świadkami koronacji byli członkowie królewskiego dworu, zacni przedstawiciele duchowieństwa i rycerstwa.
Kostiumy
Wspaniałego opisu wyglądu uczestników uroczystości w roku 1000 dostarcza Gall Anonim w swojej Kronice Polskiej: […] poszczególne, z osobna stojące hufce wyróżniała odmienna barwa strojów. A nie była to [tania] pstrokacizna byle jakich ozdób, lecz najkosztowniejsze rzeczy, jakie można znaleźć gdziekolwiek na świecie. Bo za czasów Bolesława każdy rycerz i każda niewiasta dworska zamiast sukien lnianych lub wełnianych używali płaszczy z kosztownych tkanin, a skór, nawet bardzo cennych, choćby były nowe, nie noszono na jego dworze bez [podszycia] kosztowną tkaniną i bez złotych frędzli. Złoto bowiem za jego czasów było tak pospolite u wszystkich jak [dziś] srebro, srebro zaś tanie jak słoma. Nawet jeśli twierdzenia Galla Anonima o powszechności złota za czasów Chrobrego są nieco przesadzone, jego opis daje wyobrażenie, jak wielką wagę przykładano do właściwej oprawy ceremoniału.
Scenografia
Akt koronacji od setek lat fascynuje ludzi sztuki i pióra. Dzięki Janowi Matejce możemy wyobrazić sobie, jak wyglądała uroczystość koronacji. Szerszą scenografię prezentuje w swojej epopei o Chrobrym inny reprezentant królewskiego miasta Krakowa – pisarz Antoni Gołubiew. Skupia się on nawet na dość prozaicznych aspektach. Dowiadujemy się m.in., jak mogła wyglądać walka z błotem, brudem i robactwem w Gnieźnie za czasów Bolesława Chrobrego. Pozostaje zatem zaprosić do Gniezna sprzed tysiąca lat, widzianego oczyma Gołubiewa:
[…] na gody. Wszystkie dróżki, przełazy a przejścia żółto wysypane piaskiem. Nawet kupy śmiecia a łajno kazał Warcisław wywieźć, nawet zaszczane zaspy śniegu. A wszystkie odrzwia zdobne w choinki zieleniły się, z dachów zwisały świerkowe girlandy pstro przetykane. Przed kościołem, przed gospodami szkarłat sukna. I ludziska chodziły przybrane – dziurawego kożucha nie obaczysz.Cyrkiew pięć dni czyścili – od stropu. Wszystką słomę w gospodach a kleciach spalili, łoża i ławy zlali wrzątkiem, czysto zasłali – iżby robactwo nie żarło cesarza a gości.
[...]Świątynia była pełna ludu, woje u drzwi stali gęsto jeden przy drugim, zbici w zduszoną miazgę. […] Na ławach i klęcznikach wszyscy goście. Płonęły roje świec z wosku puszcz Mazowsza, Kujaw, Pomorza, Polan, Ślęzan, Chrobatów, Łęczycan, Sieradzan...
[...]Kościół był drewniany, ale obszerny; czerniejące już belki okrył Bolesław makatami i kobiercami, że mieniły się różnobarwnie i pięknie, a zewsząd zwisające girlandy i wieńce z jedliny poprzetykano czerwonymi skrawkami sukna na obraz krwi, którą rozlał Adalbert.
Dawne Gniezno na grafice autorstwa Józefa Tadeusza Polkowskiego (1820–1895)Źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie
Akt pierwszy
W roku 1000 w Gnieźnie odbywa się synod, na który przybywa cesarz Otton III. Wychodzi mu na spotkanie Bolesław Chrobry, który prowadzi orszak od rzeki Bóbr aż do Gniezna. Tam synod utwierdza arcybiskupstwo w Gnieźnie. Powołane zostają trzy nowe biskupstwa – w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Bolesław wyprawia uroczyste przyjęcie, które oczarowuje cesarza Ottona.
Otton:
Nie godzi się takiego i tak wielkiego męża, jakby jednego spośród dostojników, księciem nazywać lub hrabią, lecz chlubnie [wypada] wynieść go na tron królewski i uwieńczyć koroną.
Otton zdejmuje z głowy swój cesarski diadem i nakłada go na głowę Bolesława. Następuje wymiana darów. Za chorągiew triumfalną cesarz daje Bolesławowi gwóźdź z Krzyża Pańskiego wraz z kopią włóczni św. Maurycego, z kolei Bolesław podarowuje cesarzowi ramię św. Wojciecha.
Akt drugi
Bolesław Chrobry zbliża się do schyłku życia. Ma za sobą wielką wojnę z cesarzem Henrykiem II. Ten umiera 13 lipca 1024 roku. Bolesław uznaje, że to dobry moment, by zwieńczyć swoje panowanie aktem koronacji.
W katedrze gnieźnieńskiej arcybiskup Hipolit dokonuje namaszczenia Bolesław Chrobrego świętymi olejami. Następuje akt koronacji. Od tej pory król Bolesław jest władcą z woli Boga, Bożym pomazańcem.
Źródła:
Antoni Gołubiew, Szło nowe, Warszawa 1956.
Andrzej Nowak, Dzieje Polski. Tom I do 1202. Skąd nasz ród, Kraków 2024.
Krzysztof Ożóg, 966. Chrzest Polski, Kraków 2016.
Krzysztof Ożóg, Korona i Krzyż. Czas Piastów i Jagiellonów. Kościół na straży polskiej wolności, Kraków 2012.